Sıbyan Mektebi

Küçük erkek çocuk anlamına gelen Arapça sabî sözcüğünün çoğulu olan sıbyân, küçük erkek çocuklarının eğitildiği yer anlamında sıbyan mektebi olarak kullanılmıştır. Ancak, sıbyan mekteplerine yalnızca erkek çocukları gitmemiş, beş altı yaşına gelmiş olan tüm erkek ve kız çocukları sıbyan mekteplerine devam etmişlerdir. Vakıf esasına göre düzenlenen ve halk çocukları için kurulmuş olan sıbyan mektepleri, Kur’an’ın da şartlarında yer aldığı gibi bütün çocukların okutulmasını ve okulların parasız olması esasını gözetmekteydi. [1]

İlköğretim çağındaki çocukların eğitimini üstlenen kurumlara, yazı yazmak anlamındaki Arapça “ketb” kökünden meydana gelen, yazı yazmanın öğrenildiği yer anlamındaki “mekteb” denilmektedir.[2]

Mimar Sinan’ın Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi bünyesinde inşa ettiği mektep, Tuhfet’ül Mimarin’de zikr edilmiştir.[3]

II. Selim’in Vakıflar Genel müdürlüğü Arşivi’nde (defter no 2113/118. sayfa, 27.sıra) bulunan vakfiyesinde Sıbyan mektebi “dört tarafı yol ile mahdut bir mekteb-i latif vardır” şeklinde yer almakta, mektepte tecvid ve Kur’an bilir güzel ahlaklı, öğretim usüllerine, terbiye yöntemlerine riayet ederek eğitim veren günde 10 dirhem alan 1 muallim ve çocuklara derslerini tekrar ettiren günde 2 dirhem alan iki kalfanın görev alması öngörülmüştür.[4]

Osmanlı mimarlığında mekteplerin başlıca iki tür üzerinde geliştiği görülmektedir. Birinci tür, dörtgen planlı kapalı dershane ve giriş bölümünden oluşan en yalın işlevsel biçimdir. İkinci tür de giriş genişletilerek, yanları açık, geniş saçaklarla örtülen bir yazlık bölüme dönüştürülmüştür. Mimar Sinan her iki türde de örnek vermiştir. Selimiye Külliyesi’nin Sıbyan mektebinde dershane tek kubbeyle örtülü, kare planlı bir mekândır. Hacim bir ocakla ısıtılmakta, duvarlarda dolaplar ve pencereler bulunmaktadır. Bütün külliyelerde mektepler ayrı girişleri olan bağımsız yapılardır.

Zeminle olan ilişkileri değişmektedir. Selimiye Külliyesi bünyesinde yer alan Sıbyan mektebinin dershane düzlemi zeminden yükseltilmiştir.[5]                          

Yapının en kayda değer özelliği caminin önünde ve çarşı kitlesi içinde kaybolmasını önlemek için fevkani yapılarak kubbesinin Dar’ül Hadis ve Darül Kurra dershaneleri kubbeleriyle aynı düzene yükseltilmiş olmasıdır.

Bu yüzden mektebin revakına döner bir merdivenle çıkılır. İki yanı kapalı, üst örtüsü ayna tonozlu revakın çifte kemerleri içte tek mermer sütuna, dışta duvarlara oturur. Tuğla hatıllı taş duvarlar dershanenin beden duvarlarında da sürer ve her iki bölümde de profilli saçaklarla bitirilir. On altı köşeli alçak ve sağır bir kasnakla kuşaklanan kurşun kaplı kubbe, içerde tromplara binmektedir.

Sıbyan mektebini kubbesi, Darül Hadis ve darül kurra medreselerinin hafifçe sivri dershane kubbelerinden farklı olarak, yarım kubbe biçiminde yapılmıştır.[6] Sokak girişi güneydoğu yönündedir. Dershane kare planlı olarak inşa edilmiştir.(7.85 x 8.21). Arasta’ya bitişik kuzeybatı ve kuzeydoğu duvarlarında pencere yoktur. Güneydoğu duvarının ortasında bir mihrap bulunmaktadır. İç mekânda özenli bir işçilik gözlenmektedir. Dershane tonoz bingi geçiş öğeli kubbeyle örtülüdür. Giriş revağında ise tonozlar kullanılmıştır.

Dışta bir sıra taş, 2 sıra tuğla almaşık duvar örgüsü vardır. Yan cephenin ele alınışı özel bir tasarım göstermektedir. Yüksek tutulan giriş revağının saçak kornişi dershane kütlesine düşey bir dönüş yaparak bağlanmaktadır. Revak düzeni iki açıklıklı olarak uygulanmıştır. Dershanede alt yapı bir kornişle bitirildikten sonra beden duvarı tekrar yükselmekte, orta bölüm kasnakla birleşmekte, yanlarda sofalar oluşmaktadır. İki alt bir üst pencere düzeni burada değişik bir çözümle sunulmaktadır.[7]

[1] Özgönül Aksoy, Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul, 1963, s.13.

[2] Cahid Yalçın Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi (1734- 1876), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2002, s. 1; Nebi Bozkurt, “Mektep” Maddesi, T.D.V.İ.A., Cilt 29, Ankara, 2003, s. 5.

[3] Rıfkı Melül Meriç, Mimar Sinan Hayatı, Eseri I, Mimar Sinan’ın Hayatına, Eserlerine Dair Metinler, TTK Basımevi, Ankara, 1965, s. 24; Zeki Sönmez, a.g.e., s. 83.

[4] Sultan II. Selim Vakfiyesi, Defter No: 2113, 987 (1579), Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi.

[5] Zeynep Ahunbay, “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları Medreseler Darülkurralar Mektepler”, Mimar Başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 1988, s. 285

[6] Aptullah Kuran, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınları, 1985, s. 175.

[7] Zeynep Ahunbay, a.g.e., s. 284.